Ấn tượng về thủ pháp cấu trúc trong tiểu thuyết Thiếu nữ đánh cờ vây của Sơn Táp

Bất cứ một người nào theo đuổi văn nghiệp cũng đều bị bỏ bùa bởi một mê cung. Mê cung là gì? Nó chính là những rung động đeo bám bất tận về những sự việc, những con người ảnh hưởng đến ta, hoặc gây ấn tượng cho ta. Khi ta viết, nghĩa là ta đã bị lôi cuốn và bị thất lạc vào mê cung. Nói cách khác là cảm xúc của ta bị đánh đắm, bị nhấn chìm hoàn toàn bởi chính nhân vật, sự việc và cảnh sắc mà ta theo đuổi. Cấp độ thôi miên của mê cung ấy đối với tác giả rất dễ kiểm chứng qua hiệu ứng lan truyền sang độc giả, vì nó theo tỷ lệ thuận. Theo tôi đó là điều kiện tiên quyết và cũng là yếu tố tiên thiên cho một tác phẩm ra đời.

Cuốn tiểu thuyết Thiếu nữ đánh cờ vây cũng đã ra đời như vậy. Theo lối tự sự, tự bạch và tự thuật một cách mê mẩn và hấp dẫn. Nhà văn đã dẫn dụ độc giả cùng phấp phổng, cùng mê đắm trên lối vào thám hiểm các ngóc ngách mê cung của hai nhân vật – cô thiếu nữ Mãn Châu và anh sĩ quan của quân đội Nhật hoàng.

Song, một tác phẩm trác việt và vóc dáng tầm cỡ còn đòi hỏi nhiều hơn thế nữa. Một điều không thể bỏ qua, thậm chí không được phép bỏ qua, để chứng tỏ được trưởng lực và ma lực của một thể loại trường thiên (dài hơi) như tiểu thuyết, là người cầm bút phải tìm bằng được cái chìa khoá, thoát ra khỏi mê cung cảm xúc, để lấy lại thăng bằng cân não cho công việc lựa chọn cấu tứ và cấu trúc tác phẩm.

Một bố cục siêu việt, thậm chí đến mức siêu phàm, là nét nổi bật của tiểu thuyết Thiếu nữ đánh cờ vây, đã định hình tên tuổi của nữ nhà văn Sơn Táp.

Bày đặt ra một trận cờ vây, đẩy hai nhân vật chính, một anh chàng lính Nhật và một thiếu nữ Trung Hoa lên vị thế của hai kỳ thủ, Sơn Táp đã tận dụng thế trận đối kháng của hai giác đấu trên bàn cờ như một miền phì nhiêu để dung dưỡng và gieo mầm cảm hứng xung đột về xuất xứ, chủng tộc, về quốc gia, lịch sử, về lễ giáo, phong hoá, về tư tưởng, tình cảm, về sinh hoạt, sở thích…, có thể nói là từ vi mô đến vĩ mô. Ðồng thời thông qua từng thế cờ đến hẹn lại lên, qua từng bước dịch chuyển của các quân cờ trắng đen (cũng màu sắc đối kháng) căng thẳng nhưng vô cùng tao nhã, Sơn Táp đã nâng đỡ và chuẩn bị cho một kết cục triệt tiêu đối kháng bằng tình yêu hiến sinh trong cảnh giới siêu phàm của triết lý đời người. Song hành trong mê cung của hai nhân vật đấu cờ, hoà trộn hỗn tạp và điêu luyện giữa bút pháp tao nhã và thủ pháp đối kháng là căn cốt nghệ thuật của cuốn tiểu thuyết dấu ấn này.

Ðiều kỳ khôi nữa là hai con người “không đội trời chung” kia lại được đặt ở cùng một vị trí nhân xưng số một! Tác giả đã hoàn toàn hoá thân, hoàn toàn nhập thần vào cả hai cái Tôi đồng hiện mà hoàn hảo đến mức không lộ một mối hàn nào, nhằm trình bày hai mô hình đối nghịch về mọi mặt, đó là một mạo hiểm về thủ pháp.

Tuy vậy, để không bị lệ thuộc, mà cũng không thiên vị sở hữu cái Tôi nào, tác giả đã khéo léo sắp xếp chương hồi tự sự của hai cái Tôi song hành đó bằng kết cấu cài răng lược, lớp lang theo từng nước cờ vây. Những bước tấn công và phòng ngự đậm nét thăm dò, một tiến một lui nối tiếp, tạo sóng cho cuốn tiểu thuyết.

Cứ thế mải mê và hăm hở, cả hai thế giới tâm hồn được phơi bày dần dần và không quên phép tắc tỷ thí thông qua các đấu thuật vây hãm đượm màu sắc phấn khích phương Tây trong vỏ bọc trầm mặc của phương Đông.

Bố cục thông minh ấy khiến độc giả nghiễm nhiên thành người trong cuộc, hễ mở cuốn sách là cảm giác mình chễm chệ ngồi bên bàn cờ được khắc trên phiến đá ở ngay quảng trường Thiên Phong, giữa trung tâm một thành cổ bên phương trời đông bắc ảm đạm và tao loạn.

Cuốn sách gồm 92 chương, đập vào mắt ta ở mỗi chương là những con chữ, nhưng trong óc ta lại hiện lên các trận đồ thách thức thế cờ, chương nào cũng khêu gợi tính hiếu kỳ (muốn đọc một hơi), tính cảnh giác (muốn đọc lại chương cũ) và pha chút hiếu chiến (bị kích động bởi những chi tiết hào sảng, những tình tiết nên thơ và cả những ham muốn phá trinh miền viên miễn…) ở nơi chúng ta. Mỗi một chương khép lại cũng đày ải người đọc đến bờ vực tâm trí của người chơi cờ. Có những chương làm ta mãn nguyện đắc chí, có những đoạn khiến ta thất vọng ê chề, và rất nhiều câu hỏi bện xoắn giữa cái sống và cái chết, chặn đứng ta bằng dấu chấm hết của từng chương từng hồi. Tựa hồ như cô bé trong truyện, chăm chút việc đánh dấu và ghi chép lại thế cờ sau một ván chơi vừa kết thúc, và đeo đẳng những dằn vặt, nghi vấn để hòng giải mã tiếp ván cờ sau…

Nếu gạt bỏ cấu trúc ly kỳ và cấu tứ táo bạo nhưng hợp lý khi phân tích nghệ thuật của cuốn tiểu thuyết Thiếu nữ đánh cơ vây, sẽ là một thiệt thòi cho tác giả, một Sơn Táp mang ý niệm đột phá không những về nội dung mà trọng điểm còn nằm ở hình thức biểu đạt.

Nữ nhà văn này đã từng bộc bạch: Một nhà văn chuyên nghiệp không chỉ viết về thời đại của mình. Nhưng tôi lại nghĩ khác: một nhà văn chuyên nghiệp phải để tâm và thắng cuộc trong trò chơi cấu trúc tác phẩm của mình.

Hải Phòng ngày 24/9/2007

© 2007 talawas
Dư Thị Hoàn


Vài lời về tác phẩm
(Lời tựa của tác giả viết cho bản tiếng Trung)
Cuối tháng 9 năm 2001, tiểu thuyết Thiếu nữ đánh cờ vây của tôi được đề cử giải Goncurt Pháp. Cuối tháng 2, tiểu thuyết đó đoạt giải Goncurt dành cho học sinh Trung học. Trong thời gian này, tôi có tham gia các cuộc tọa đàm do nhà sách FNAC tổ chức tại các tỉnh ở Pháp. Mỗi lần đến đó, tôi luôn nhận được những tràng vỗ tay nồng nhiệt. Tôi nghĩ, điều đó không chỉ do tôi là tác giả của Thiếu nữ đánh cờ vây, mà còn vì tôi là người Trung Quốc, đại biểu cho một nền văn hóa còn rất xa cách và huyền bí.
Mỗi nhà văn đều cảm thấy vô cùng sung sướng khi được giao lưu với độc giả, song điều khiến tôi cảm động nhất là, như ý kiến của các độc giả trẻ, tuy văn hóa Trung Quốc và phương Tây dường như còn một "bức rào ngăn cách" vô hình, thế nhưng, bi kịch tình yêu trong Thiếu nữ đánh cờ vây đã để lại ấn tượng sâu sắc trong lòng họ, họ như quên hẳn nhân vật nữ chính là học sinh trung học Trung Quốc những năm 30 thế kỷ XX, mà coi đó là những thanh niên Pháp thế kỷ XXI.
Từ năm 1931, ba tỉnh vùng Đông Bắc Trung Quốc bị địch chiếm đóng, đến năm 1937 Nhật Bản phát động toàn diện cuộc chiến tranh xâm lược Trung Quốc, Thiếu nữ đánh cờ vây lấy bối cảnh từ những xung đột chính trị, kinh tế, văn hóa Trung Quốc, trong các thế xung đột đẫm máu này, tôi đã tạo nên một khoảng trời hòa bình: tại quảng trường Thiên Phong nho nhỏ, dưới lùm cây tỏa bóng, hai nhân vật chính nam và nữ gặp nhau cạnh chiếc bàn đá có khắc sẵn bàn cờ. Nhân vật nam là một gián điệp Nhật Bản, lạnh lùng tàn nhẫn mà si tình, nhân vật nữ là một cô gái Trung Quốc mới mười sáu tuổi, thuần khiết mà không ngây thơ, thông minh chứ không tàn nhẫn. Một ván cờ vây, cũng đủ để đánh mất mình trong chốn mê cung tình cảm. Mỗi ván cờ bày ra, là một giấc mơ diệu kỳ, khép một ván cờ, ai nấy lại trở về với thực tại phũ phàng. Thế giới của kỳ thủ nam là doanh trại, là phạm nhân chiến tranh, là tù ngục và thuốc súng, còn thế giới của kỳ thủ nữ là một gia đình quý tộc đã sa sút, là đòan thể thanh niên chống Nhật, là ba tỉnh vùng Đông Bắc Trung Quốc đang rên siết dưới gót giầy quân Nhật.
Đến nay, Thiếu nữ đánh cờ vây đã trở thành một trong những tiểu thuyết ăn khách nhất tại Pháp, đã được dịch ra hơn mười thứ tiếng. Tôi nghĩ cuốn sáh này sở dĩ đoạt giải thưởng văn học, được đông đảo bạn đọc yêu thích, là do nó đã chạm đến đáy sâu về tình cảm, về sự sinh tồn của người hiện đại. Sau sự kiện 11/9 ở Mỹ, xã hội phương Tây đớn đau trong việc kiếm tìm các loại định nghĩa mới, chẳng hạn thế nào là đen, thế nào là trắng, thế nào là phạm tội, thế nào là trừng phạt, thế nào là trung thành, thế nào là phản bội… Thế nhưng, Thiếu nữ đánh cờ vây lại chứng tỏ, trong bối cảnh hai nền văn hóa đối địch, đàn ông và đàn bà vẫn có thể đến với nhau và yêu trong sự đối lập, vẫn có được giây phút thăng hoa của tình yêu.
Khi viết đến trang cuối của Thiếu nữ đánh cờ vây, tôi không sao kìm được nước mắt. Nhiều độc giả viết thư bảo, sau khi đọc xong cuốn sách, họ cũng từng khóc nấc lên.
Thiếu nữ đánh cờ vây là một giấc mơ, mong sao những cảnh trầm luân và ái tình trong giấc mơ sẽ khiến con người có được sự tỉnh táo trước hiện thực, khiến con người có được khát vọng và niềm tin cháy bỏng về hạnh phúc và tương lai.